Transitie naar Circulaire Economie in Vlaanderen. Een Urban Landscape Design Bijdrage.

Als antwoord op dreigende grondstoffenschaarste vermelden Vlaamse beleidsdocumenten steeds vaker ‘circulaire economie’ die afval als grondstof inzet, als doel. Desalniettemin bestaat er geen duidelijke consensus over wat circulaire economie precies inhoudt. De kern van de zaak, dreigende grondstoffen schaarste, zal niet opgelost worden door middel van eindeloos recycleren indien (de bevolking en daarmee gepaard gaande) consumptie blijft toenemen. Daarentegen dient consumptie af te nemen. Een toenemend aantal circulaire economie onderzoekers benadrukt dat eindeloze groei onhoudbaar is en dat circulaire economie een paradigmawijziging vereist die kritisch evalueert wie natuurlijke grondstoffen bezit, beheert, verdeelt en geniet.Transitie- en duurzaamheidswetenschappen ontwikkelden een reeks kaders voor (circulariteits-)transitie en roepen op tot meer op plaats gebaseerde, meerschalige en transdisciplinaire benaderingen. Daarenboven bekritiseren geschiedkundigen heersende duurzaamheids- en transitiediscours omdat ze tradities van circulair denken en handelen negeren.

Dit onderzoek exploreert ‘learning by doing’ hoe urban landscape design circulaire economie kan incorporeren in de ontwerppraktijk en vice versa, hoe urban landscape design praktijk kan bijdrage tot circulaire economie. Het beschouwt werken met site specifieke beschikbare reststromen alsook met on(der)gebruikte of verlaten ruimtes en infrastructure als basis voor een circulaire economie die druk op natuurlijke grondstoffen reduceert. Dit doctoraatsonderzoek draagt bij aan de zoektocht naar plaats specifieke transitiemethodes voor circulaire economie. Het interpreteert, test en evalueert urban landscape design instrumenten om multi-dimensionele en plaats specifieke circulaire territoria te ontwerpen en te plannen. Het combineert methodes zoals actie onderzoek, desktop onderzoek en semi-gestructureerde interviews. Iteratief ontwerpend onderzoek in de Antwerpse twintigste eeuwse gordel en de voormalige steenkoolregio centraal Limburg benadert circulariteit als een essentieel territoriale vraag over de wederzijdse afhankelijkheid tussen verstedelijking en hulpbronnen.

Dit boek bestaat uit drie delen: onderzoek over ontwerp, onderzoek door middel van ontwerp en onderzoek voor ontwerp. Deel I zet een kader uit waarbinnen verschillende (ontwerp)benaderingen van circulaire steden kunnen begrepen worden. Hoofdstuk één benoemt vier agenda’s voor circulariteit die hun oorsprong vinden in verschillende duurzaamheidskaderingen. De eerste twee agenda’s, stromen optimaliseren en innoveren met stromen, zijn eerder technologisch van aard. Eenvoudig gesteld zijn het essentieel kwantitatieve benaderingen die efficiëntie van materialenstromen verhogen door middel van technologie of nieuwe zakenmodellen. De twee overige agenda’s, stromen contextualiseren en stromen democratiseren engageren zich met contextuele complexiteiten en machts onenvenwichten gerelateerd aan hoe materialenstromen het dagelijkse leven ondersteunen. De analyse uit hoofstuk één leidt tot de hypothese dat urban landscape design een cruciale rol zou kunnen spelen om circulariteit te contextualiseren en een balans te zoeken tussen verschillende circulariteitsagenda’s. Hoofdstuk twee onderzoekt zes urban design studies in het case studie gebied, noordoost Vlaanderen. Het identificeert en benoemt concrete manieren waarop urban design circulariteitstransitie ondersteunt.

Deel II, onderzoek door middel van ontwerp, exploreert hoe urban landscape design verschillende circulariteitsagenda’s kan integreren via ontwerpend onderzoek in concrete sites. Het rapporteert over ontwerpexploraties naar toekomstige infrastructurele kaders voor territoriale circulariteit in Antwerpen en Centraal Limburg, verankerd in noties van plaats specifieke geschiedenis, actoren, netwerken en achterland. Hoofdstuk drie focust op historische interacties tussen afvalstromen en stedelijke ontwikkeling aan de vooravond van circulariteitstransitie in Antwerpen. Hoofdstuk vier reconstrueert ruimtelijke transformaties van de Antwerpse ruien
en ringweg. Het conceptualisereert metabolische infrastructuren die potentieel toekomstige circulaire materialenstromen kunnen ondersteunen terwijl ze bijdragen aan het herstel van natuurlijke systemen zoals grondwaterherstel. Hoofdstuk vijf karteert historische wisselwerkingen tussen verstedelijkingspatronen en infrastructurele netwerken in Centraal Limburg als basis voor het herstellen van hedendaagse verbanden tussen verstedelijking en het regeneratieve landschap. Hoofdstuk zes presenteert twee coproductieve ontwerpexploraties voor circulaire industrieparken die impliciete ecologieën zoals biodiverse bufferzones inzetten als basis voor circulariteit.

Deel III distilleert uit het ontwerpend onderzoek urban landscape design project en proces instrumenten die kunnen ingezet worden ter ondersteuning van circulariteitstransitie. Hoofdstuk zeven legt uit hoe resource cartographies, metabolic transects, circular resource sheds en dynamic flow agent diagrams circulariteit verruimtelijken en contextualiseren als basis om de resourcefulness van het territorium te herinterpreteren. Hoofdstuk acht gaat in op verschillende co-productieve design formats. Het nawoord concludeert met lessen voor plaats specifieke circulariteitstransitie in Vlaanderen, mogelijke rollen voor urban landscape design in circulariteitstransitie, aanbevelingen voor overheden en een onderzoekagenda voor urban landscape design ter overbrugging van disciplines en actoren in circulariteitstransitie.