Een troebele Spiegel voor Trajanus Een literaire analyse en interpretatie van Plutarchus' Regum et imperatorum apophthegmata

De authenticiteit van Plutarchus’ Regum et imperatorum apophthegmata, een collectie van 494 apophthegmata opgedragen aan de Romeinse keizer Trajanus, werd verworpen in de negentiende en twintigste eeuw, na de invloedrijke bijdrage van Volkmann (1869) 210-234. Recenter onderzoek is echter eerder geneigd de authenticiteit te aanvaarden, dankzij Flacelière (1976) en in het bijzonder Beck (2002). Omwille van deze authenticiteitsvraag ging er in de secundaire literatuur maar weinig aandacht uit naar het werk als een onafhankelijk literair werk. Dit onderzoeksproject wil dit hiaat opvullen, en tracht een eerste literaire analyse en algemene interpretatie van het werk als een geheel te bieden.

Het eerste deel van deze dissertatie bestaat uit twee preliminaire hoofdstukken. Het eerste behandelt de argumenten pro en contra authenticiteit. Veel elementen uit de inleidende brief en de apophthegmacollectie ondersteunen Plutarchus’ schrijverschap. In het licht van informatie uit de brief en prominente thema’s in het werk zelf enerzijds en van het compositieproces anderzijds (hetgeen nauw samenhangt met de authenticiteitsvraag) probeert het tweede hoofdstuk een absolute en relatieve datering van het werk te bepalen. Regum et imperatorum apophthegmata lijkt een van Plutarchus’ laatste werken te zijn.

Het tweede deel biedt een volledige literaire analyse van de inleidende brief en de collectie, en focust op de interne samenhang van het werk. Verbale en thematische verbanden doorheen de tekst sturen de lezer in de richting van een specifiek oordeel over de historische figuren opgenomen in het werk. Regum et imperatorum apophthegmata vereisen dus een actief en participerend lezerspubliek. Uit een interpretatie die de tekst op deze manier benadert, blijkt dat het beeld van de helden bijna nooit eenduidig is: het werk roept vaak heel wat vragen op over de moraliteit van de personages.

Het derde deel onderzoekt Regum et imperatorum apophthegmata als exemplarische literatuur: de inleidende brief suggereert immers dat het werk niet enkel inzicht in de karakters van zijn personages beoogt te verschaffen, maar ook de lezers (in de eerste plaats de keizer) wil onderrichten en hen wil helpen betere mensen te worden (en betere heersers). Een eerste hoofdstuk bespreekt hoe individuele personages als rolmodellen dienen. Het gebruik van negatieve, de meest deugdzame, en grotendeels positieve exempla in de collectie komt overeen met Plutarchus’ visie op en gebruik van rolmodellen in zijn Parallelle Levens en andere werken van de Moralia, waarbij een kritische en onderzoekende houding van de lezers steeds een centrale functie bekleedt. Een tweede hoofdstuk toont aan dat het aanwenden van groepen van personages een ander doel voor ogen heeft: een meer generisch gebruik van rolmodellen staat Plutarchus toe om meer rechtlijnig advies te geven en goed leiderschap te definiëren (in lijn met Ad prinipem ineruditum). Op het hoogste niveau van de tekst, tot slot, alludeert de auteur op de positie van de keizer in de geschiedenis van de mensheid: Trajanus zelf wordt in de toekomst misschien ook een positief of negatief rolmodel voor anderen, en dit moet hem aanmoedigen de best mogelijke heerser te worden en alle aandacht te besteden aan vrede en stabiliteit binnen het Romeinse Rijk.

[1] Beck, M. (2002), “Plutarch to Trajan: The dedicatory Letter and the Apophthegmata Collection”, in Stadter, P. A. – Van der Stockt, L. (eds.), Sage and Emperor: Plutarch, Greek Intellectuals, and Roman Power in the Time of Trajan (98-117 A.D.), Leuven, 163-173.

[2] Flacelière, R. (1976), “Trajan, Delphes et Plutarque”, in F. Chamoux (ed.), Recueil Plassart: Études sur l’antiquité grecque offertes à André Plassart par ses collègues de la Sorbonne, Paris, 97-103.

[3] Volkmann, R. (1869), Leben und Schriften und Philosophie des Plutarch von Chaeronea, Berlin.