Birgittijner vrouwenkloosters in de Nederlanden als tekstgemeenschappen en plaatsen van kennisoverdracht in hun Europese context (ca. 1440-1600).

Binnen een halve eeuw na de dood van Birgitta van Zweden (ca. 1303–73) en de stichting van haar klooster in Vadstena in 1370 verspreidde de Orde van de Allerheiligste Zaligmaker (Ordo sanctissimi Salvatoris) zich over Europa. Kloosters werden gesticht in Denemarken, Duitsland, Engeland, Estland, Italië en Polen. Aan elk vrouwenklooster was een kleine gemeenschap van broeders verbonden die instond voor de cura monialium. De vrouwen en mannen leefden gescheiden onder leiding van een abdis. In 1437 werd Mariënwater, het eerste dubbelklooster in de Nederlanden, gesticht in Rosmalen bij Den Bosch. Dankzij een groot aantal roepingen en de vrijgevigheid van hooggeplaatste weldoeners bloeide de birgittijnerorde in de Nederlanden als nergens anders. In de veertig jaar tussen 1446 en 1485 werden vanuit Mariënwater niet minder dan acht kloosters gesticht, waarvan Mariëntroon in Dendermonde het op een na belangrijkste was, als men het aantal overgeleverde handschriften in ogenschouw neemt. De opkomst van de birgittijnerorde had een enorme impact op de literaire, intellectuele en religieuze cultuur van de regio. De voorlopige inventaris van Ulla Sander-Olsen (1989–90) schrijft meer dan tweehonderd, nog grotendeels onbestudeerde, Nederlandstalige en Latijnse handschriften (en enkele Griekse en Hebreeuwse) toe aan Mariënwater, en nog eens vijftig aan Mariëntroon. Het merendeel van de boeken die uit deze twee en de andere birgittijnerkloosters bewaard zijn gebleven, werden door de zusters in hun eigen scriptoria vervaardigd. De vrouwen kopieerden niet alleen handschriften, maar verluchtten en bonden ze ook. Ze maakten zelfs houtsneden en devotieprenten om ze te versieren. Daarmee behoren de birgittinessen niet alleen tot de belangrijkste producenten van laatmiddeleeuwse en vroegmoderne handschriften, maar ook tot de vroegste gebruikers van de nieuwe technologie van de drukpers. De birgittijnerorde kende een heel eigen liturgie en tekstcultuur, die grotendeels door Birgitta zelf ontwikkeld werd en zowel in het Latijn als in de verschillende volkstalen door heel Europa circuleerde. Om die reden en omwille van de omvang van het corpus vormt het oeuvre van de birgittinessen een uitstekend uitgangspunt voor de studie van de veelzijdige betrokkenheid van vrouwen bij de literaire, devotionele en intellectuele cultuur in haar internationale context. Bovendien biedt de grote waarde die de zusters hechtten aan het bezit en de productie van boeken een uitzonderlijke kans om te begrijpen hoe vrouwelijke religieuze gemeenschappen functioneerden als tekstgemeenschappen en kenniscentra. Dit project bouwt voort op de online, open-source database van handschriften van vrouwen in de Nederlanden (ca. 1250–1600) die ik samen met John Arblaster ontwikkelde voor het Revealing Female Participation in Literary Culture-project (BOF KP 2020). De database zal verder uitgebreid worden met de primaire bronnen uit de birgittinessenkloosters en de functionaliteit en zoekfuncties van de database zullen verder geoptimaliseerd worden. De informatie in de databank vormt vervolgens de basis voor de kwantitatieve en kwalitatieve analyse van: 1) de productie, het gebruik en evolutie van de bibliotheekcollecties en van de individuele en collectieve inspanningen van de betrokken personen; 2) de samenwerking en uitwisseling van literatuur en kennis binnen de kloostermuren en met mensen in andere religieuze en seculiere gemeenschappen; 3) de overdracht van religieuze literatuur en ideeën via het netwerk van de birgittijnerorde, zowel binnen de Nederlanden als in de ruimere Europese context. Door de complexiteit en de veelzijdigheid van de geletterdheid van de birgittinessen en hun rol in de internationale circulatie van teksten en kennis te bestuderen, zal dit project de zichtbaarheid van vrouwen in het rijk geschakeerde literaire en religieuze landschap van Europa vergroten, en zo bijdragen tot een herwaardering van hun rol in de premoderne intellectuele cultuur.

Trefwoorden:GESCHIEDENIS VAN BOEKEN, NEDERLANDSE LITERATUUR, LATIN CHRISTELIJKE TEKSTEN, RELIGIEUZE STUDIES

Disciplines:Vroegmoderne geschiedenis, Middeleeuwse geschiedenis, Nederlandse literatuur, Latijnse literatuur, Studie van het Christendom