Existentieel lijden bij confrontatie met de dood: Helpende en storende factoren in existentiële begeleiding en psychotherapie

Eeuwenlang hebben mensen nagedacht over fundamentele levensvragen. Yalom beschrijft vier ultieme existentiële gegevenheden (dood en leven, verbondenheid en eenzaamheid, vrijheid en verantwoordelijkheid, zin en betekenisloosheid) waar we niet omheen kunnen in de confrontatie met de dood of andere grenssituaties. Vanuit de confrontatie met die situaties krijgen we de mogelijkheid om ons bewust te worden van ons eigen bestaan. Wanneer mensen echter persoonlijke hulpbronnen missen om met existentiële bedreigingen om te gaan of wanneer hun integriteit als persoon wordt bedreigd, kunnen zij ernstig lijden. Existentieel lijden wordt dus gezien als een reactie op de grote existentiële uitdagingen in het leven. 

Ernstige lichamelijke ziekte en psychiatrische stoornissen zijn bij uitstek grenssituaties met existentieel lijden. De plotselinge confrontatie met een levensbedreigende ziekte, zoals kanker, schudt onze verhouding tot het leven en de eindigheid ervan door elkaar. Dit kan een existentiële crisis uitlokken. Mensen die lijden aan ernstige levenslange psychiatrische ziekten worden op een meer blijvende manier geconfronteerd met dood en eindigheid. Zij ervaren gevoelens van hopeloosheid en onrechtvaardigheid. Hoewel de diepgaande worsteling met existentiële zorgen prominent aanwezig is, krijgt deze worsteling toch weinig aandacht in de klinische geneeskunde en onderzoek. Bovendien voelen zeer weinig zorgverleners zich voldoende onderlegd in existentiële thema's om deze met patiënten te bespreken.

Existentiële psychotherapie en counseling tracht dit existentiële lijden van patiënten te verlichten door na te denken over deze levensvragen. Experiëntieel-existentiële psychotherapie zoekt meer specifiek toegang tot iemands levende ervaring, iemands gevoelde betekenis. Door dicht bij het belichaamde gevoel te blijven van wat betekenisvol is voor de patiënt, eerder dan een louter intellectuele exploratie van deze zorgen, wordt getracht om hun existentiële zorgen te benaderen. 

Het algemene doel van dit onderzoeksproject is te onderzoeken hoe mensen omgaan met existentieel lijden wanneer zij geconfronteerd worden met doodservaringen bij ernstige somatische of psychiatrische ziekte, en wat zij als behulpzaam of belemmerend ervaren bij existentiële therapie en counseling. In een gemengde-methode-vergelijkend-casusonderzoek analyseren we hoe de existentiële gegevenheden door patiënten worden ervaren. We onderzoeken of de diepte van ervaren van invloed kan zijn op existentieel lijden bij patiënten met kanker die geconfronteerd worden met de dood. In een kwalitatieve studie (N=18) onderzoeken we hoe zorgverleners existentiële thema's tegenkomen bij hun patiënten met een doodswens omwille van ondraaglijk psychiatrisch lijden (DOOPL) en hoe zij deze thema's ervaren tijdens counseling. In een volgende studie met DOOPL patiënten (N=10), verkennen we welke belangrijke ervaringen in hun omgang met leven en dood zij tegenkomen. Tenslotte onderzoeken we in een andere studie met DOOPLpatiënten (N=10) welke veranderingen mensen met DOOPL waarnemen in hun existentiële counseling.