Herstel van de waarheid en conflicttransformatie: een verkenning van manieren waarop herstel van de waarheid kan bijdragen aan conflicttransformatie in situaties waarin het vooruitzicht op gerechtigheid bij ernstige schendingen problematisch is.

Abstract (Dutch)

Op welke manieren zien slachtoffers het proces van waarheidsvinding als een manier om de voortdurende impact van het misdrijf op hun slachtofferschap te kunnen overstijgen? Deze onderzoeksvraag roept de axiologische neigingen op van de vroege initiatieven rond transitional justice, met name de prioriteit die aan slachtoffers wordt toegekend, alsook de onmiskenbare en wijdverbreide erkenning van waarheidsvinding. De transitional justice beweging situeert zich in de voorbije jaren binnen een internationaal mobiele, en sterk geprofessionaliseerde elite bevindt. Het proefschrift volgt de etymologische evolutie van transitional justice tot en met de mijlpaalpublicatie van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties, en onderzoekt een alternatieve benadering die haar oorsprong vindt in Duitstalig Europa, waar het conceptueel kader voor Dealing with the Past wordt gehanteerd. De thesis stelt vast dat hierin - in een mengelmoes van andere projecten en prioriteiten - een effectieve marginalisering van de hulp aan slachtoffers bij de conflicttransformatie, alsook een ondermijning van het zoeken naar de waarheid plaatsvindt. Hiertegenover stelt het proefschrift dat waarheidsvinding de conditio sine qua non is van elk initiatief om de last van grove mensenrechtenschendingen aan te pakken. Het proefschrift verklaart ook - als een voor de hand liggende veronderstelling, een strategische noodzaak en als een nuttige afbakening van de onderzoeksfocus - dat conflicttransformatie noodzakelijkerwijs inhoudt dat de focus zal gelegd worden op de behoeften van degenen die het slachtoffer zijn geworden van het geweld en
mensenrechtenschendingen. Binnen de parameters bepaald door deze twee beweringen, spreekt het proefschrift over een victimologische benadering van waarheidsvinding.
Deze benadering wordt verder concreet gemaakte door een ontwikkelde typologie van de waarheid. Het proces begint met het erkennen van de noodzaak, maar ook van de beperkingen van het soort waarheid dat slachtoffers kunnen verkrijgen door middel van strafrechtelijke processen, die strikt gericht zijn op wie de schuld krijgt van wat. Andere vormen van waarheid worden onderzocht, met onder meer een baanbrekende typologie die de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie ontwikkelde, ter vervulling van haar mandaat om de waardigheid van slachtoffers te herstellen door hen in staat te stellen hun eigen versies van de door hen geleden schendingen te delen. De typologie omvat ook een vorm van waarheid voortkomend uit een medisch-therapeutisch project, waarbij een mogelijk type van waarheid naar voor kwam uit de Duitse Historikerstreid (debatten van historici over de huidige eisen die voortvloeien uit de Holocaust). De kritische synthese en evaluatie van een manifeste victimologische benadering van de waarheidsvinding wordt geconsolideerd in een zesdelige typologie. Cruciaal is dat de typologie wordt gezien als een open systeem dat in staat is caleidoscopisch te groeien en te evolueren als reactie op de behoeften van slachtoffers in hun poging om keuzevrijheid te herstellen, met behulp van taalkundige, culturele, en sociale bronnen binnen een natuurlijke en specifieke context.
Het proefschrift zet een stap terug van transitional justice om te zoeken naar manieren om conflicttransformaties te bewerkstelligen door middel van processen van waarheidsvinding in de nasleep van gruwelijke misdrijven. Er werden een reeks criteria opgesteld om bestaande theoretische benaderingen te beoordelen op hun relevantie voor dit proefschrift. Hierbij werd John Paul Lederach's model van conflicttransformatie weerhouden. Het analytisch kader omvat vier dimensies: een
persoonlijk, relationeel, structureel en cultureel. Deze dimensies worden vervolgens gebruikt om afhankelijke variabelen te vormen in een matrix die is gebouwd voor empirisch onderzoek. De waarheidstypen uit de typologie fungeren hierbij als onafhankelijke variabelen in de matrix. Naast de matrix – die als onderzoeksinstrument voor deze studie is ontwikkeld – werd een hypothese opgesteld om aan slachtoffers te presenteren. Hierbij wordt de veronderstelling getest of het kanaliseren van de
behoefte aan waarheidsvinding voor slachtoffers binnen een strafrechtelijk proces hen voldoende voldoening schenkt.
Vervolgens wordt een hoofdstuk gewijd aan het empirisch onderzoek dat gebaseerd werd op Paulo Freire (elicitive approach). Hierbij trachten we een antwoord te krijgen op de verschillende waarheidstypen via een doelgerichte steekproef van slachtoffers in Nepal. Respondenten rangschikten volgens prioriteit elk type van waarheidsvinding voor het aanpakken van elk van de vier conflictdimensies van Lederach. Deze resultaten werden vervolgens vertaald en geanalyseerd, tezamen met de resultaten op de bevraging van de hypothese “kan het proces van waarheidsvinding me helpen om mijn leven opnieuw in handen te nemen, zelfs in situaties waarin gerechtigheid uitgesproken door rechtbank niet mogelijk is?” In het algemeen bevestigden de bevindingen in beide vraagstellingen de hypothese van het proefschrift. Met name dat er vanuit een slachtofferschapsperspectief bekeken beperkingen zijn om waarheidsvinding via een gerechtelijk proces te bekomen. Bovendien werd benadrukt dat er fundamentele behoeften bestaan vanwege slachtoffers om hun stem en verhaal te laten opklinken en erkennen. En het onderzoek creëerde een
platform om de typologie verder te gebruiken - en verder te laten groeien - in diverse situaties waarin slachtoffers vechten tegen onderdrukking en ondermijning van de waarheid over hun slachtofferschap.