Bergen van zorgen: Organisatieherontwerp en werkbaar werk in woonzorgcentra

Eén op twee medewerkers in woonzorgcentra ondervindt te hoge werkdruk. Deze en nog meer onrustwekkende cijfers werden gevonden in de werkbaarheidsmonitor (2016) van de Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen. In andere landen en regio’s worden gelijkaardige resultaten gevonden. Knelpunten in de werkbaarheid van zorgjobs zijn een belangrijke hindernis om de voorspelde arbeidstekorten in de sector op te vangen. Vergrijzing in de geïndustrialiseerde landen zal immers zorgen voor een stijgende vraag naar bedden en dus ook een toenemende vraag naar zorgmedewerkers. Naast deze toenemende kwantitatieve vraag, is er ook een toenemende kwalitatieve leef- en zorgvraag. Bewoners hebben in toenemende mate complexe zorgnoden en willen almaar meer gepersonaliseerde maatzorg ontvangen. De proportie van de populatie op beroepsactieve leeftijd om aan deze toenemende vraag te voldoen daalt. Het verhogen van de werkbaarheid van jobs is een deel van de oplossing om arbeidstekorten te vermijden. Het is immers moeilijk om voor jobs met werkbaarheidsknelpunten voldoende nieuwe medewerkers aan te trekken, diegenen die vertrokken te overtuigen om terug te komen en om ervaren medewerkers te behouden.

Dit doctoraal proefschrift onderzoekt of het zorgconcept ‘kleinschalig genormaliseerd wonen’ de werkbaarheid van zorgmedewerkers verhoogt. Het concept is van oorsprong een Scandinavisch concept dat is ontstaan in psychiatrische centra. Vanaf 1970 heeft het concept ‘kleinschalig genormaliseerd wonen’ ingang gevonden in woonzorgcentra. In kleinschalige en genormaliseerde woonzorgcentra leven bewoners in een huiselijk omgeving, waarbij aan bewoners zoveel mogelijk wordt aangeboden om een leven te leiden zoals voordat ze in de zorgorganisatie verbleven. Het valt op dat het concept nauwelijks verwijst naar de inbedding van zorgjobs in de bredere organisatiecontext, terwijl net dit een bewezen impact heeft op de werkbaarheid van jobs. Het bewonersgericht zorgconcept lijkt dus de job van de medewerker uit het oog verloren te hebben. Dit proefschrift kijkt specifiek of inzichten uit arbeid- en organisatiesociologie kunnen bijdragen aan een beter begrip van de werkbaarheid van jobs in kleinschalige en genormaliseerde woonzorgcentra.

Om dit te onderzoeken werd gebruik gemaakt van een mixed-method onderzoeksdesign. In een eerste fase werd door middel van twee literatuurstudies (internationale context en Vlaamse context) gekeken naar de impact van het zorgconcept op de werkbaarheid van jobs. In een tweede fase werden deze resultaten verklaard en werd onderzocht hoe de werkbaarheidsknelpunten in kleinschalig genormaliseerd wonen opgelost kunnen worden. Hiervoor werd gebruik gemaakt van interviews met zorgmedewerkers en managers, vragenlijsten bij zorgmedewerkers, observaties, focusgroepen, stappentellers en administratieve data.

Dit doctoraal proefschrift toont dat ‘kleinschalig genormaliseerd wonen’ een eerste stap is naar meer werkbaar werk in woonzorgcentra. Woonzorgcentra die werken volgens de principes van kleinschalig genormaliseerd wonen hebben jobs met hogere werkeisen, maar ook met meer regelcapaciteit om hiermee om te gaan. De grootste knelpunten zijn sociale isolatie van collega’s en leidinggevenden, evenals pieken in tijdsdruk op bepaalde ogenblikken. Verschillen in de mate waarin deze knelpunten zich voordoen, werden gevonden tussen woonzorgcentra. Door gebruik te maken van inzichten uit organisatiestudies (en vooral de moderne sociotechniek) toont dit proefschrift dat dit valt te verklaren door de wijze waarop het zorgconcept is gerealiseerd in de praktijk en daarbij vooral door de verschillende organisatiecontexten waarin het concept is geïmplementeerd. Het concept blijkt namelijk gerealiseerd in organisaties met verschillende organisatiestructuren, evenals in verschillende architecturale omgevingen. Dit proefschrift toont dat deze organisationele inbedding een wezenlijke invloed heeft op de werkbaarheid van zorgjobs in kleinschalige en genormaliseerde woonzorgcentra.

Dit doctoraal proefschrift maakt gebruik van inzichten uit de moderne sociotechniek. De bevindingen van dit proefschrift dragen eveneens bij tot deze theorie. De moderne sociotechniek reikt een raamwerk aan om de manieren waarop taken worden verdeeld in organisaties (de organisatiestructuur) te bestuderen en om de impact hiervan op de werkbaarheid van jobs te verklaren. Dit proefschrift toont het belang aan van inzichten uit de moderne sociotechniek om organisatiestructuren weloverwogen vorm te geven. Het bevestigt eveneens dat organisatiestructuren een belangrijke rol spelen in het creeëren van werkbare jobs.