Het interactieve subject in de stedelijke openbare ruimte: op zoek naar plaatsen voor interpersoonlijke samenwerking

Dit doctoraat onderzoekt de relatie tussen openbare ruimte en interpersoonlijke coöperatie. Het kijkt meer in het bijzonder naar de wijze waarop ruimtelijke configuraties, of acties die door bepaalde ruimtelijke opstellingen worden ondersteund, interpersoonlijke interactie in positieve zin kunnen beïnvloeden. Het klinkt aannemelijk dat samenwerking lonend kan zijn, maar wat is het precies dat mensen stimuleert om samen te werken en welke rol speelt de ruimtelijke configuratie in deze coöperatieve interactie? Het doctoraat zoekt naar drijfveren voor samenwerking en beschrijft verschillende manieren waarop mensen aanpassingen maken aan (openbare) ruimtelijke configuraties. Deze aanpassingen ondersteunen op hun beurt de sociale behoefte aan interpersoonlijke interactie en verbondenheid.

Het onderzoek situeert zich binnen het gebied van planning, maar meer in het bijzonder van sociale innovatie (SI). Dit betekent dat het onderzoek gericht is op de ruimtelijke en sociale ontwikkeling van een bepaalde ruimtelijke eenheid, zoals een buurt of een site. Het zet meer specifiek in op die transformaties van sociale relaties die verbeteringen in governance systemen kunnen teweegbrengen binnen een bepaalde ruimtelijke eenheid. SI heeft namelijk de bedoeling om de toewijzing van goederen en diensten beter geregeld te krijgen zodat er beter voldaan kan worden aan basisbehoeften. Het onderzoek besteed aandacht aan de stimulering van het her configureren van identiteit, het reconstrueren van sociale relaties, het (her) opbouwen van gemeenschapsidentiteit of het (terug) claimen van (openbare) ruimte door sociale mobilisatie. Het onderzoek betrekt verder ook aspecten van andere disciplines: van feminisme en antropologie ontleent het een onderzoeksmethodologie die de kruising maakt tussen etnografie en fenomenologie. Tevens past het onderzoek onder andere het kruispuntdenken toe en neemt zelfreflectie in aanmerking als weergave van onderzoeksonderwerpen. Het kruispuntdenken maakt verschillende soorten van discriminatie of machtsongelijkheid zichtbaar door verschillende, expliciet omschreven sociale categorieën, zoals gender, socio-economische situatie, origine, leeftijd, … op te nemen in de onderzoeksanalyse; van sociale psychologie ontleent het onderzoek het begrip social cues, dit zijn signalen die mensen met hun lichaam overbrengen. Het gaat om gezichtsuitdrukkingen, toonhoogte, voortbrengen van geluiden, een bepaalde plek innemen, ... deze vorm van communicatie werkt dadelijk in op het sympathisch zenuwstelsel en wekt gevoelens op van zich welbevinden of net niet; van sociale en culturele geografie ontleent het onderzoek het sleutelbegrip (public) space. Hiermee bedoelen we de structurele en geometrische kwaliteiten van de (openbare) bebouwde omgeving. In zover hieraan ook dimensies van doorleefde ervaring, interactie in en gebruik van ruimte plaatsvindt, praten we over place. Verder gebruikt dit onderzoek het begrip ‘cultuur’. Cultuur verwijst hier naar de verschillende manieren waarop mensen in verschillende delen van de wereld creatief handelen en hoe ze hun ervaringen beoordelen en belichamen. Dit gedrag verwijst naar een reeks normen en waarden van een bepaalde cultuur, zijn taal, artistieke uitdrukking, religie, politiek, economie en technologie. Het verwijst tevens naar wijzen waarop een ruimtelijke configuratie leefbaar wordt gemaakt door het inbrengen van cultuur-eigen ingrepen. Tenslotte en in zoverre het zich richt op het fysieke ontwerp en beheer van stedelijke structuren raakt het aan de discipline stedenbouw. Het onderzoek lanceert een eigen workshop methode voor het ontwerp van openbare muurschilderingen.

Het doctoraat bestaat uit een verzameling van vier artikels. De artikels zijn gebaseerd op vier verschillende case studies. Deze werden uitgevoerd in verschillende onderzoeksprojecten / omgevingen. Artikel 1 rapporteert over een kleinschalige case study over Turkse migrantenvrouwen van de eerste generatie die in de jaren zeventig naar België emigreerden en nu in Antwerpen 2060 (België) wonen. Een intracategoriale benadering van het kruispuntdenken, waarbij complexiteit wordt bereikt door het uitkiezen van een sociale locatie op de kruising van een beperkt aantal afzonderlijke dimensies van enkele sociale categorieën, leeftijd, afkomst, gender en socio-economische situatie, laat zien hoe één enkele groep vrouwen het hoofd biedt aan plaatsgerelateerde gevolgen van hun migratie. Het geeft een inzicht in hoe de geïnterviewde vrouwen inspanningen ondernamen om plaatsen in hun nieuwe omgeving zo in te richten dat ze hun behoefte aan interpersoonlijke connectie ondersteunen. De case studie illustreert tevens hoe het economische voordeel van de migratie gepaard gaat met spanningen op verschillende vlakken, waaronder sociale. Een ‘ontdubbeling’ van belonging weerspiegelt deze spanning. Paper 2 beschrijft zowel materiële als immateriële aspecten van plaats die een kleine groep mensen van zeer diverse (culturele) oorsprong ondersteunen om op een vanzelfsprekende manier samen te werken in de industriële keuken van de sociale onderneming SPIT vzw. De studie onthult een dialogische werkhouding, vaak gebaseerd op social cues, tussen arbeiders en werkleiders. Deze houding bevordert niet alleen de erkenning van de werknemer als persoon, maar geeft tegelijkertijd een natuurlijk en informeel goed gevoel dat samen werken in diversiteit bevordert. Paper 3 laat zien dat echte jongerenparticipatie bij wijkontwikkeling een diep en langdurig engagement vraagt om te investeren in interpersoonlijke relaties met hen en daarbij ook hun relatie met de ruimte onder de loep te nemen. In een nabij verleden was het kleine St Remi Park in Molenbeek (Brussel - België) een fysiek vervallen omgeving waar een bepaalde jeugdbende de overhand had. Vertrouwen en echte luistervaardigheden van architect, gemeente en jongerenbegeleidster vormden de basis van een succesvol geïmplementeerd herontwikkelingsproces met jongerenparticipatie. Met als resultaat een ‘speelbaar’ park waarbij een etnisch divers publiek wordt aangetrokken. Paper 4 beschrijft de 'muurschilderingervaring' van Welcome (W)all - MURO. Het is een contextgevoelig participatief kunstproject ingebed in een actieonderzoeksproces in de socio-economisch achtergestelde wijk Cruz Vermelha, Lissabon. Een onderzoeker, een jongerenorganisatie, een school en de leerlingen waren samen met de lokale openbare administratie van Lumiar de belangrijkste partners van het project. Het project engageerde de leerlingen om een muurschildering te maken. Het was een mogelijkheid om hun gehechtheid en nood aan de publieke ruimte waar ze wonen weer te geven. De bevindingen van dit onderzoek bevestigen dat de gebruikte workshop vorm ruimte biedt voor empowerment: het levert de betrokken jeugd mooie leerkansen in sociale samenwerking en oogst publieke erkenning.

De onderzoeksbevindingen wijzen op het belang van social cues in interpersoonlijke interactie. Het begrijpen en opvolgen van social cues is een belangrijk aanknopingspunt voor mensen om een (openbare) ruimtelijke configuratie zo te gebruiken of in te richten dat ze hun sociale behoefte aan interactie en verbondenheid kunnen bestendigen. De overdracht van deze sociale signalen wordt beïnvloed door de ruimtelijke configuratie en is dus altijd context specifiek. Mensen die nood hebben om ‘erbij te horen’, vaak net diegenen die leven in een sociaaleconomische precaire situatie, reageren in grotere mate op social cues. Vooral in ‘workshop settings’ die ambachtelijk werk of (creatieve) handmatige arbeidsactiviteiten met zich meebrengen, kan het opvolgen van social cues positieve viscerale gevoelens opwekken die op hun beurt bijdragen aan coöperatieve interactie.