Een gemiste kans: de foutloze aansprakelijkheid voor préposés in de negentiende eeuw (Frankrijk en België)

Het is tamelijk merkwaardig dat foutloze aansprakelijkheid vrijwel uitsluitend met de industrialisering en de toenemende mechanisering van arbeid en transport sinds de late achttiende eeuw wordt geassocieerd. Ook voordien bestonden immers vormen van objectieve gehoudenheid voor schade, veroorzaakt door zaken of door andere personen, en vele van de daaraan verbonden regels konden zonder problemen worden toegepast in de sterk gewijzigde samenleving van de negentiende eeuw. Artikel 1384, derde lid van de Code civil (Burgerlijk Wetboek), die in 1804 van kracht werd, biedt daarvan een sprekend voorbeeld. Deze bepaling stelde in de lijn van het oude Franse recht dat commettants (aanstellers) aansprakelijk zijn voor schade (responsable du dommage) veroorzaakt door hun préposés (aangestelden) in de fonctions waartoe zij zijn aangeworven (auxquelles ils les ont employés, in het Nederlands "in de bediening waartoe zij hen gebezigd hebben"). Artikel 1384 van de Code civil, dat in andere paragrafen ook de aansprakelijkheid voor zaken onder bewaring oplegde, bood mogelijkheden om schade veroorzaakt door treinongevallen, industriële machines of door collega's op de werkvloer te verhalen. Nochtans werd dat verhinderd door een sterke gerichtheid van negentiende-eeuwse Franse rechtsgeleerden, en van de Franse en Belgische rechters in hun spoor, op foutaansprakelijkheid, hoewel dat vreemd was aan de traditie van het ancien droit français. De heroriëntering van het civiel aansprakelijkheidsrecht, die zich in Frankrijk en België grotendeels vanaf de jaren 1880 voltrok, bouwde in zekere mate op de fundamenten die met de Code civil waren geplaatst en die sinds het midden van de negentiende eeuw waren genegeerd. In de late jaren 1800 en vroege jaren 1900 hakte de wetgever knopen door, omdat het vertrouwen in de rechtsvinding en rechtszekerheid van doctrine en rechtspraak grotendeels was verdwenen. Toch dwongen ook onder rechtsgeleerden en rechters vooral sociale noden tot een teruggrijpen naar de oorspronkelijke doelstelling van artikel 1384, derde lid BW, waarvan de ratio legis een ruime band van aanstelling vooropstelde.

Een tweede stelling betreft de relatie tussen artikel 1384, derde lid BW, en het in de late negentiende eeuw ontluikende arbeidsrecht. De vermelde bepaling werd vanaf de jaren 1880 een aanknopingspunt om schade veroorzaakt door 'werknemers' (ouvriers) te vergoeden. Dit hield verband met de eenmaking van meerdere statuten van 'werkers', op grond van een overkoepelend criterium van ondergeschiktheid. Charles-Xavier Sainctelette slaagde erin op een originele manier rechtsgeleerde criteria inzake toezicht, die verband hielden met de bril van foutaansprakelijkheid waardoor de Franse exegeten keken, om te buigen in het voordeel van de arbeiders. Op die manier was er ook een zekere continuïteit tussen de wat ontspoorde doctrine inzake de aansprakelijkheid van aanstellers en de grondslagen van het nieuwe arbeidsrecht. De surveillance van de aansteller, die bedoeld was om hem toe te laten aan de kwalitatieve aansprakelijkheid van artikel 1384, derde lid BW te ontsnappen, werd een verplichting tot voorzorg, die het risico van een ongeval tijdens het werk bij de patroon legde. Wetgevende initiatieven verhinderden ook op dit punt niet dat in doctrine en rechtspraak vernieuwing werd nagestreefd. Het was echter too little, too late. Vandaar dat dit een verhaal is van een gemiste kans. Mogelijk was de afhandeling van 'mechanische' schadegevallen en arbeidsongevallen al in de jaren 1860 en 1870 vlotter en meer billijk verlopen, indien de Franse exegeten niet van de lijn van de Code civil waren afgeweken.

ISBN:978-90-486-0247-6

Jaar van publicatie:2014

Trefwoorden:work accidents, history, vicarious liability, history, French civil law tradition

Toegankelijkheid:Open