Ruimte en mobiliteit in het werk van Sergio Chejfec. Een analyse van vijf van zijn boeken.

Dit proefschrift biedt een benadering van het verhalend werk van de Argentijnse auteur Sergio Chejfec (1956). In de voorbije twee decennia hebben critici Chejfec geïdentificeerd als een belangrijke stem binnen het Argentijnse – en internationale – literaire veld, en hebben hierbij het accent gelegd op zijn bevreemdende stijl. Zeer vaak wordt het thema van de wandeling en het belang van ruimte in kritische benaderingen vermeld, maar vreemd genoeg hebben deze zich altijd beperkt tot het signaleren van de relevantie van deze aspecten in het werk van Chejfec zonder verdere uitwerking, of hebben ze deze benaderd vanuit de verwante maar niet noodzakelijk samenvallende bibliografie die zich in de Latijns-Amerikaanse literatuur gericht heeft op het de figuur van het “zwerven” (errancia). Dit proefschrift onderzoekt hoe de narratieve teksten van Sergio Chejfec een dialoog uitwerken met een literaire traditie die zich gevormd heeft rond het specifieke thema van de wandeling, en hoe de ruimtelijke dimensie hierin een fundamentele rol speelt.

Een eerste, theoretisch, hoofdstuk is gewijd aan een historisch-cultureel overzicht van wat men “een literaire configuratie van de wandeling” zou kunnen noemen, en aan de inzichten van de spatial turn die zich in de laatste decennia van de voorbije eeuw manifesteerde in de humane wetenschappen. In een eerste deel worden op basis van theoretische en panoramische teksten over wandelen (Coverley, Solnit, Gros, Le Breton, Benjamin, de Certeau, Albes, Wellmann, Niccolini) verschillende “configuraties” – combinaties van kenmerken en symbolen die toegekend worden aan het wandelen in de literatuur – uit de doeken gedaan, waaronder de filosofische wandeling, de wandeling als introspectie, flânerie, de wandeling als een daad van verzet en de wandeling in dialoog met de hedendaagse versnelling van de maatschappij. Een tweede deel legt de zwaartepunten van de keuze voor het theoretisch kader van de spatial turn bloot: aan de ene kant schetst het de reactie tegen de zowel kwantitatieve als kwalitatieve verwaarlozing van ruimte, en de oproep tot het gebruik van een ruimteconcept dat deze dimensie niet als een neutrale en statische container voorstelt, maar als een sociaal proces, met speciale aandacht voor zijn dynamiek en zijn vervlochtenheid met de socio-economische en politieke realiteit; aan de andere kant geeft het een overzicht van een aantal concepten voor de studie van ruimte in literatuur die aan deze voorwaarden voldoen en een inzicht bieden in recente ruimtelijke veranderingen zoals de jongste fase van globalisatie, groeiende transnationalisering en de groei van grootsteden (Lefebvre, Soja, Jameson, Deleuze & Guattari, Augé, Miller, Hallet, Westphal, West-Pavlov).

De volgende hoofdstukken bieden een diepgaande analyse van drie van Chejfec’s boeken – El aire (1992), Boca de lobo (2000) en Mis dos mundos (2008) – die elk een scharnierpunt in het literaire traject van deze auteur vertegenwoordigen, en tegelijk verschillende thematische invalshoeken aanbrengen: observatie in het geval van El aire, lichamelijkheid in het geval van Boca de lobo, en het schrijfproces zelf in het geval van Mis dos mundos. 

De analyse van El aire bracht een problematisering aan het licht van de capaciteiten van de protagonist om zich tijdens zijn wandelingen een mentale representatie van de stad te vormen, als gevolg van de drastische manier waarop deze verandert. Dit idee werd gecontrasteerd met een typische klemtoon in andere configuraties van het wandelen als ideale basis voor de observatie van de hedendaagse realiteit.

In het geval van Boca de lobo werd vastgesteld dat de figuur van het wandelen een diepgaande ambiguïteit vertoont, in dat ze, doorheen de contacten tussen het lichaam en de precaire ruimten die het doorkruist, zowel verwijst naar een actieve en erotische bevrijding van het sensoriële en naar de netwerken van solidariteit die ze mogelijk maakt, als naar de vernietigende instincten die ze opwekt in de protagonist en het discursieve geweld dat optreedt wanneer hij zijn verhaal neerschrijft. Hierbij wordt de idee van de wandeling als een daad van weerstand tegenover een autoritair systeem op de helling gezet.

Ten slotte werd beargumenteerd dat de activiteit van het wandelen in Mis dos mundos in nauw verband staat met het schrijfproces, en dat de protagonist zijn dilemma tussen zijn roeping als schrijver en zijn verlangen om te stoppen met schrijven en op te lossen in de flux van de buitenwereld ruimtelijk beleeft doorheen zijn wandeling in het park, zonder hierdoor echter tot enige conclusie komen. Op basis van deze analyses werden enkele krachtlijnen van Chejfec’s benadering van dit thema uitgewerkt, die ook van toepassing zijn op verschillende andere van zijn verhalende werken.

Bij wijze van conclusie stelt dit proefschrift dat de activiteit van het wandelen een centraal element is van de poëtica van deze auteur, en dat de ruimtelijke dimensie een fundamentele rol speelt in het aanbrengen van betekenissen – of juist in het problematiseren ervan. Uit de analyses blijkt dat de auteur zowel elitaire als utopische visies van het wandelen problematiseert door personages te confronteren met ruimtes die aan hun controle ontsnappen en in al hun ambiguïteit een eenduidige lezing in de weg staan. Op deze manier wordt de verhouding tussen het individu en een in de laatste decennia snel veranderende ruimte op een lokaal niveau onderzocht doorheen deze romans. Doorheen zijn herwerking van deze configuratie en zijn constant onderhandelen tussen engagement en kritiek werkt Chejfec een diepgaande reflectie uit op vragen omtrent identiteit en gemeenschap, enerzijds, en over de rol van schrijver en intellectueel in de hedendaagse context, anderzijds.