Niemand is dood: het lijk in de handen van anatomen (België, ca. 1860-1914)

Dit proefschrift brengt de ontwikkeling van de anatomie als medische discipline in verband met veranderende denkbeelden over de dood en het lichaam, alsook met sociale en politieke spanningen. In het bestaande onderzoek was er vooral aandacht voor de vroege negentiende eeuw. In deze periode werden de lichamen van criminelen - de enige legale bron van anatomisch ‘materiaal’ tot dan toe - vervangen door de lijken van arme patiënten in het ziekenhuis. Dissectie werd deel van een straffende armoedepolitiek, waarin armoede werd gevat in termen van verantwoordelijkheid en schuld. Deze harde houding tegenover armen, gecombineerd met het groeiende belang van de anatomie voor medisch onderzoek en onderwijs, leidde tot de dissectie van arme patiënten zonder hun toestemming.

In dit proefschrift beargumenteer ik voor het eerst dat op het einde van de negentiende eeuw een tegengestelde evolutie plaatsvond. Enerzijds zorgde een verlies aan wetenschappelijk prestige en de voortschrijdende specialisering van de geneeskunde ervoor dat anatomen minder lichamen verkregen. Anderzijds resulteerden sociale spanningen in een meer toegeeflijke houding tegenover armen. Familieleden en stervende patiënten verkregen zeggenschap over het dode lichaam. Vooral door de individualisering van begrafenisrituelen en de ontwikkeling van een medische ethiek gebaseerd op het beslissingsrecht van de patiënt, veranderde de verwerving, behandeling en begraving van anatomische resten diepgaand. Vrijwillige schenkingen vervingen geleidelijk aan de onvrijwillige dissectie van armen, het uiterlijk van het lijk werd belangrijker tijdens autopsies, en gedissecteerde lichamen ontvingen niet langer een anonieme begrafenis, maar een individueel graf.