Less Vision, More Senses. Towards a More Multisensory Design Approach in Architecture. (Less vision, more senses. Naar een meer multisensoriële ontwerpbenadering in architectuur.)

De gebouwde omgeving wordt vaak ontworpen vanuit een visuele appreciatie of functie, in die mate dat sommige auteurs een visuele bias toeschrijven aan architectuur en de architectuurpraktijk. Een mogelijke verklaring hiervoor kan gevonden worden in het weidverspreide gebruik van de visualisatietechnieken door architecten en in de onderrepresentatie van het lichaam in hun ontwerpproces. Hoe dan ook interageren we met de gebouwdeomgeving door middel van ons hele lichaam en gebruiken we hiervoor al onze zintuigen. Mensen met een visuele beperking hebben door hun lichamelijke interacties met en ervaringen van de gebouwde omgeving een genuanceerde kennis opgebouwd van de niet-visuele kwaliteiten van die omgeving. Aansluitend bij een cultureel model van handicap kan deze genuanceerde kennis van mensen met een visuele beperking architecten mogelijks helpen om de visuele bias in architectuur te verhelpen.
In dit doctoraat onderzoeken we hoe een interactie tussen architectuur/architecten en (een notie van) visuele beperking/mensen met een visuele beperking kan leiden tot een meer multisensoriële benadering in hoe architecten ruimte begrijpen en ontwerpen. We hebben hiervoor drie retrospectieve case studies uitgevoerd van projecten waarin die interactie in één of andere vorm aanwezig is. In één real time case study hebben we onderzocht hoe de inclusie van twee blinde ervaringsdeskundigen in het ontwerpproces vanarchitecten vorm kan krijgen.
Om deze cases te bestuderen hebben we interviews uitgevoerd, observaties uitgevoerd van en deelgenomen aan ontwerpactiviteiten, en ontwerpdocumenten verzameld. De analyse van dit materiaal vertrekt van een literatuurstudie over de zintuigen in architectuur en het ontwerpproces. Onze focus hierbij ligt op de mediërende rol van de representationele artefacten waarvan architecten gebruik maken bij het ontwerpen. Ten eerste laat een postfenomenologisch kader m.b.t. perceptie ons toe om de ruimteperceptie te analyseren zowel vanuit het gebouw als vanuit de achtergrond en lichamelijke gesteldheid van de waarnemende (visueel beperkte) persoon. In de postfenomenologie wordt namelijk gesteld dat ervaring bepaald wordt door de co-constitutie van persoon en zijn/haar leefwereld. Ten twee bestuderen we de mediërende rol van representationele artefacten en hun mogelijke rol in het betrekken van mensen met een visuele beperking bij het ontwerpen van ruimte. Daarvoor gebruiken we een situationeel kader dat het ontwerpproces beschouwt als socialeen materiële interactie.
De analyse van de multisensoriële ruimte inde verschillende cases heeft geleid tot een verruiming van het ruimtebegrip in architectuur, zowel wat betreft het ontwerpen zelf als m.b.t. debedoelde ruimtelijke ervaring. Ruimte wordt doorgaans gedefinieerd doorde sensorische kwaliteiten van de verschillende objecten en gebouwelementen die de ruimte begrenzen. Uit de ervaringen van mensen met een visuele beperking betrokken bij dit onderzoek hebben we echter geleerd dat ruimte zelf ook een eerder volle entiteit is met eigen sensorische kwaliteiten. Verschillende sensorische ruimtes kunnen verder ook interageren, samenvallen, of (gedeeltelijk) overlappen waarbij deze elkaar kunnen versterken en/of tegenwerken. Dit kan dan leiden tot een grotere complexiteit en differentiatie van de multisensoriële ruimte.
Van twee architecten die hun zicht verloren hebben we in dit onderzoek telkens één project bestudeerd. We hebben geleerd hoe ze hun ontwerpproces en ontwerprepresentaties aangepast hebben aan een niet-visueel gebruik; ook om een niet-visuele ruimte te analyseren en vorm te geven. Ze hebben geleerd omgeaffecteerd te worden door hun veranderende lichaam en hebben dit affect vertaald naar hun ontwerpmiddelen. Via het begrip schaal hebben we een verband gevonden tussen hun haptische ervaring van de gebouwde ruimte, hun gebruik van haptische perceptie in het vormgeven van representationele artefacten, en het ontwerpen van vormen met aandacht voor haptische kwaliteiten.
Met wat we van de retrospectieve case studies leerden,hebben we getracht twee blinde ervaringsdeskundigen te betrekken bij het ontwerpproces van een architectenbureau. Hun betrokkenheid bestond uiteen gezamenlijk sitebezoek, een workshop om samen ondersteunende visuo-haptische representationele artefacten te ontwikkelen, een tussentijdse ontwerpvergadering en een presentatie van het uiteindelijke ontwerpvoorstel. Multisensoriële kwaliteiten werden spontaan ter sprake gebracht tijdens het sitebezoek. Tijdens de ontwerpvergadering boden de representationele artefacten een interessant medium voor (haptische) ruimtelijk verkenning van het voorstel, en een voldoende begrip van het ontwerp om kritieken te formuleren. De ervaringsdeskundigen gingen weliswaar niet zo ver om zelf ontwerpbeslissingen te nemen. Anderszijds vermeldden zowel architecten als ervaringsdeskundigen verdere mogelijkheden tot interactie later in het ontwerpproces.

Trefwoorden:Disability, Architecture

Disciplines:Ingenieurswetenschappen in de architectuur, Architectuur, Interieurarchitectuur, Architecturaal design, Kunststudies en -wetenschappen

Project type:PhD project