Het dilemma tussen neutralisering en politisering; de politieke identiteit van Europa

Op basis van zijn begrip van het politieke heeft Carl Schmitt het liberale ideaal van een neutrale staat bekritiseerd, omdat het geen rekening zou houden met het politieke onderscheid tussen vriend en vijand - een logica waaraan elke politieke entiteit onderworpen is. Zijn kritiek bestaat uit twee elementen: aan de ene kant is het idee van een neutrale staat onvoldoende politiek vanwege de onwil om te beslissen over een gezaghebbende en constitutieve politieke identiteit; aan de andere kant zal de liberale staat vanwege de onontkoombaarheid van het politieke voortdurend geconfronteerd worden met haar eigen grenzen en leidt de resulterende dialectiek mogelijk tot een hyperpolitieke vorm van 'absolute vijandschap'. In dit proefschrift betoog ik dat Schmitts kritiek op neutraliteit een beschrijving geeft van een liberale spanning tussen neutralisering en politisering die conceptueel en praktisch relevant blijft en een theoretisch kader biedt voor het analyseren van politieke ontwikkelingen binnen de context van het Westerse liberalisme.

In het eerste hoofdstuk verken ik hedendaagse liberale theorieën over staatsneutraliteit. De belangrijkste focus is de bewering van Peter Balint dat neutraliteit moet worden opgevat als een 'range concept', wat betekent dat een staat alleen neutraal kan zijn binnen een reeks van toelaatbare wereldbeelden. Als zodanig kan een neutrale staat niet ontsnappen aan de logica van het onderscheid vriend-vijand. Met dit hoofdstuk wil ik de hedendaagse relevantie van Schmitts theoretische kader aantonen.

In het tweede hoofdstuk bespreek ik de notie van existentialiteit in Schmitts begrip van het politieke dat ik heb onderzocht door middel van een discussie met Max Webers onttoveringsthese. In het hoofdstuk conceptualiseer ik het onderscheid tussen vriend en vijand als een theorie van de politieke gemeenschap als politieke existentie en stel vast dat Schmitts begrip van het politieke begrepen kan worden als een herbetovering van het politieke.

Het derde hoofdstuk analyseert Schmitts conceptualisering van het liberalisme. Het hoofdstuk bouwt voort op het artikel van John McCormick waarin hij twee verschillende conceptualiseringen van het liberalisme in Schmitts werk onderscheidt: de ene schildert het liberalisme af als een machteloze individualistische ideologie, terwijl de andere het afschildert als een dreigende politieke kracht die erop uit is zijn vijanden te vernietigen. Ik beargumenteer dat de twee visies in Schmitts werk met elkaar verzoend kunnen worden door het liberalisme te zien als een Januskop-achtige politieke ideologie met zowel neutraliserende als politiserende neigingen.

Het vierde hoofdstuk onderzoekt hoe Schmitt zijn theorie van liberale neutraliteit ontwikkelt tot de historische categorie van neutralisering. Het centrale argument is dat Schmitt een 'concrete geschiedenis' presenteert die niet probeert het principe van neutralisering te universaliseren, maar het afleidt uit verschillende ontwikkelingen in de westerse moderniteit. Als zodanig biedt het ons een analysekader om hedendaagse ontwikkelingen in liberale democratieën te analyseren.

Het laatste hoofdstuk is een casestudy van een hedendaags voorbeeld van de politisering van liberale waarden. Het intervenieert in de debatten over rechts populisme en richt zich specifiek op de verdediging van liberale waarden zoals het homohuwelijk door politieke bewegingen waarvan algemeen wordt aangenomen dat ze op gespannen voet staan met liberale waarden. Het hoofdstuk betoogt dat dit niet verklaard kan worden in termen van populisme, maar begrepen moet worden als het gevolg van een aparte logica van de liberale staat die bekend is geworden als het Böckenförde dilemma. Als zodanig illustreert het de praktische gevolgen van het dilemma tussen politisering en neutralisering in de hedendaagse politiek.