De rol van blikrichting in de coördinatie van getolkte gesprekken: een eye-tracking studie

Wij leven in een geglobaliseerde wereld, waarin elke dag mensen met verschillende talige achtergronden met elkaar in contact komen. Om wederzijds begrip mogelijk te maken tussen gesprekspartners die elkaars taal niet verstaan worden er vaak tolken ingeschakeld. Het tolkproces werd traditioneel opgevat als reproductie van ‘teksten’ en de tolk als een onzichtbare ‘spreekbuis’ die de boodschappen omzet van de ene taal naar de andere (Wadensjö 1998). Deze opvatting stemt echter niet overeen met de complexe realiteit van getolkte gesprekken, die eerder als ‘interacties’ gezien moeten worden. In getolkte interacties speelt het non-verbale gedrag, en in het bijzonder blikrichting (of waar gesprekspartners naar kijken), een belangrijke rol voor de coördinatie van het gesprek (Davitti & Pasquandrea 2017, Mason 2012). Het is echter niet duidelijk hoe blikrichting in getolkte interacties georganiseerd is in correlatie met taal en andere non-verbale signalen en welke rol het speelt in de interactie. Systematisch onderzoek naar de correlatie tussen blikrichting, gesproken taal en andere non-verbale signalen in getolkte interacties werden lange tijd belemmerd door moeilijkheden in het verzamelen van videocorpora, die een dergelijke studie mogelijk zouden maken.

Steunend op de inzichten uit tolkwetenschap, conversatieanalyse en de ‘joint action theory’ (Clark 1996), onderzoek ik in dit proefschrift welke rol blikrichting speelt in twee processen die universeel zijn voor elke vorm van sociale interactie: (a) de regeling van beurtwisseling (turn-taking) (Sacks et al. 1974) en (b) de productie van feedback signalen (backchannel responses) (Gardner 2001). De studies gepresenteerd in dit proefschrift zijn gebaseerd op een uniek videocorpus van getolkte gesprekken (Nederlands-Russisch), die met mobiele eye-trackingtechnologie werden opgenomen (zie bv. Brône & Oben 2015).

Als vertrekpunt voor de analyses heb ik in de eerste stap de verdeling van visuele aandacht van alle deelnemers in de opgenomen gesprekken in kaart gebracht. De resultaten laten opvallende verschillen zien in de verdeling van visuele aandacht van de deelnemers die gelinkt blijken te zijn aan de verschillen in hun positie en professionele status in het gesprek. Het tweede deel van dit proefschrift was gericht op de rol van blikrichting in beurtwisseling van getolkte interacties. Het laat zien hoe de tolk, door middel van haar blikrichting, bijdraagt aan het vlotte verloop van ‘chunking’ van langere beurten. De resultaten tonen hoe blikrichting bepaalde verwachtingen creëert met betrekking tot de ontwikkeling of voortgang van het gesprek die niet uitgedrukt worden op het verbale niveau. De studie bekrachtigt de opvatting van de tolk als co-participant, die de interactie niet alleen op het verbale niveau reguleert, maar ook visueel, door haar blikrichting.  Het derde deel van dit proefschrift was gericht op de rol van blikrichting in de productie van feedback signalen of backchannel responses (zoals mm hm en hoofdknikken) in getolkte gesprekken. De resultaten tonen opvallende verschillen in de productie van feedback signalen door de tolk en door de primaire gesprekspartners, en ze laten ook zien dat de meeste feedback signalen non-verbaal (door bv. hoofdknikken) gerealiseerd worden. Bovendien duiden de resultaten op een sterke correlatie tussen wederzijds blikcontact en non-verbale feedback signalen door de tolk. Tenslotte laat de analyse zien hoe de primaire gesprekspartners, die geen toegang hebben tot elkaars taal, wederkerigheid in begrijp kunnen bereiken door middel van blikrichting en feedback signalen. Blikrichting is dus meer dan een bijkomend niveau in de analyse, maar is heel nauw verbonden met de productie van feedback signalen in getolkte interacties.