De economische theologie van het neoliberalisme: Foucault en Agamben over de geschiedenis van bestuurlijkheid

De lezingen van Foucault over de opkomst van het neoliberale bestuur zijn een invloedrijke bron geweest op de studie van het neoliberalisme vandaag. Ik stel dat de benadering van Foucault echter ook haar beperkingen kent. Er wordt niet ingegaan op de vraag waarom bestuurlijke rationaliteiten historische continuïteiten vertonen, vanwaar de onderlinge verwantschap tussen het neoliberalisme en christelijke denkvormen komt en hoe neoliberale regimes overtollige bevolkingsgroepen uitsluiten. Ik gebruik Agamben's economisch-theologische heroverweging van Foucaults genealogie van de bestuurlijkheid om Foucaults benadering van het neoliberalisme te vervolledigen. Volgens Agamben ontstaan historische continuïteiten tussen bestuurlijke rationaliteiten wanneer discursieve 'handtekeningen' (signature) van de ene rationaliteit naar de andere gaan. Een van die handtekeningen is het woord 'oikonomia': voor de Grieken betekende dit het bestuur van het huishouden door de vader als een functionele organisatie, maar de term werd geleidelijk aan losgekoppeld van deze context. Voor middeleeuwse theologen betekende ze Gods voorzienig bestuur van de wereldgeschiedenis als een functionele organisatie. Het was deze theologische dimensie die, volgens Agamben, door liberale auteurs als Adam Smith werd overgedragen aan de moderne bestuurlijkheid. Het doel was om het middeleeuwse project van de theodicee te gebruiken om de uitsluiting van de armen van de voordelen van de liberale vrije markt te rechtvaardigen. Net zoals christenen hun lijden moeten accepteren in de naam van Gods uiteindelijke heilsplan, moeten economische actoren hun ellende zogenaamd accepteren in de naam van toekomstige welvaart. Deze discursieve structuur is, mijns inziens, nog steeds aanwezig in de neoliberale bestuursrationaliteit. Ik traceer haar in Hayek's competitietheorie, de Beckeriaanse theorie van de homo oeconomicus, en Novaks theologie van de corporatie.