Geschiedschrijver in moeilijke tijden. Een intellectuele biografie van Pontus Heuterus (1535-1602)

Dit proefschrift beoogt een grondige, intertekstuele en contextuele analyse van het leven en de werken van humanist en geschiedschrijver Pontus Heuterus (1535-1602). Geboren in Holland als illegitieme zoon van Jan de Huyter, baljuw van Delft en dijkgraaf van Delfland, genoot Pontus de Huyter (gelatiniseerd tot Heuterus) een degelijke opleiding in Delft, Leiden, Mechelen en Parijs. Tijdens de Opstand in de Lage Landen werd Heuterus het slachtoffer van religieus geweld toen de Watergeuzen Gorinchem innamen in 1572. Hij wist ternauwernood te ontsnappen aan het gruwelijke lot van zijn priestercollega’s, die later bekend zouden staan als de ‘Martelaars van Gorkum’. In plaats daarvan kon hij wegvluchten naar de Zuidelijke Nederlanden waar hij priester werd in het West-Vlaamse Jabbeke. Heuterus moest opnieuw vluchten, ditmaal vanwege de Vlaamse Calvinisten, en trok terug noordwaarts. Hij werd kanunnik in Deventer in 1587, maar moest voor een derde maal wegvluchten toen de troepen van Maurits van Nassau (1567-1625) de stad veroverden. Hij vluchtte opnieuw naar de Zuidelijke Nederlanden en besloot daar permanent te blijven. Pontus stierf in 1602 in Sint-Truiden.

Het onderzoek naar het leven en de werken van Pontus Heuterus is om verschillende redenen erg waardevol. Eerst en vooral was Heuterus een geleerd man met verscheidene interesses, waaronder geschiedschrijving en linguïstiek. Zijn omzwervingen doorheen de Lage Landen brachten hem ertoe zijn eerste grote werk te schrijven, met als titel Nederduitse Orthographie (Antwerpen: Plantijn, 1581) waarin hij de verfraaiing en de zuivering van de gesproken taal alsook de verbetering van haar spelling behandelde. Heuterus verwierf echter zijn bekendheid grotendeels door zijn historische werken. De humanist van Delft bracht zijn Rerum Belgicarum libri sex (Antwerpen: Plantijn, 1583-1584) uit in Antwerpen en droeg het op aan Filips II van Spanje (1527-1598). Zijn Rerum Belgicarum libri quindecim (Antwerpen: Nutius, 1598) schreef hij voor Albrecht VII (1559-1621), de toenmalige landvoogd van de Habsburgse Nederlanden. Heuterus had gepland zijn trilogie af te sluiten met een werk over de Opstand in de Lage Landen. Een klein gedeelte van dit werk verscheen postuum in Brussel in 1649, ondanks dat de overheid het werk verboden had. Bovendien schreef Heuterus ook een gedicht over de martelaren van Gorkum en bundelde hij verscheidene traktaten in zijn De Veterum ac sui saeculi Belgio libri duo. Quid his libris et deinceps hic tractetur, versa indicabit pagina (Antwerp: Van Keerbergen, 1600). Er zijn werken over geschiedenis (Tractatus de libera hominis nativitate seu de liberis naturalibus and Veterum aliquot Germanorum, utriusque sexus Hominum, proprionum Nominum Restitutiones, ac significationes, ex Etymis eorum desumptae), numismatiek (Declaratio valoris monetae aerae, argenteae, aureae quae olim apud Hebraeos, Graecos et Latinos praecipue in usu fuit, cum nostri saeculi Anni a nato Christo 1600 analogica comparatio) en zelfs metrologie (Tractatus de mensuris longitudinum, quibus olim Graeci, Romani, Hebraei, ac Peregrini, in faciendis itineribus, praecipue sunt usi). Zijn geheel oeuvre is duidelijk afgebakend en verdient nog meer grondig onderzoek.

Gezien zijn achtergrond en ervaringen tijdens de Opstand zou het interessant zijn om te kijken wat zijn standpunt is ten opzichte van de politieke en militaire rebellie tegen de Habsburgse kroon en de religieuze kwestie van het Protestantisme. Door een contextuele en intertekstuele analyse van Heuterus’ werken hopen we te achterhalen of er een zekere evolutie is in zijn manier van denken en zijn kijk op de politieke en religieuze wereld. Op welke manier hebben de traumatische gebeurtenissen van de Opstand en de Contrareformatie Heuterus veranderd die, toen hij nog jong was, het Katholicisme van voor het Concilie van Trente nog had gekend en had geleefd in een politiek eengemaakt land? Door zijn geschiedwerken op te dragen aan Filips II en Albrecht VII lijkt het dat Heuterus niet alleen het rijke verleden van zijn vaderland wilde tonen, maar ook dat hij die historische voorbeelden en anekdotes als instructieve lessen van moraliteit en deugdzaam gedrag wilde presenteren. Naar alle waarschijnlijkheid zijn er nog veel meer van dergelijke onderliggende boodschappen te vinden in zijn werken.

Ten derde zijn er quasi geen recente studies over de figuur van Pontus Heuterus. Het laatste grote onderzoek naar Heuterus’ oeuvre werd verricht door Marc Lefèvre in 1963. Ook al kreeg de Delftse humanist lof (en kritiek) voor zijn werken tijdens zijn eigen leven, toch wordt hij nauwelijks vermeld in de toonaangevende bibliografieën. Geen enkel werk van hem is recent grondig bestudeerd. Het is duidelijk dat deze lacunae moeten opgevuld worden. Ondanks de onbekendheid van Heuterus is het goed mogelijk dat zijn werken een grotere invloed hebben gehad op de manier waarop we naar de geschiedenis en de geschiedschrijving van de Lage Landen kijken, dan dat we vandaag beseffen. Het zou interessant zijn te onderzoeken of er bepaalde ideeën of opvattingen hun oorsprong vinden in de werken van Heuterus. Op het eerste zicht vertoont Bart Van Loo’s Bourgondiërs, om een hedendaags voorbeeld te noemen, duidelijke gelijkenissen met Heuterus’ De Rerum Burgundicarum.

Een grondige analyse van Heuterus en zijn oeuvre zou niet alleen de Delftse humanist de naamsbekendheid geven die hij verdient, maar zou ons ook betere inzichten geven in hoe traumatische gebeurtenissen, zoals die van de Opstand of de religieuze hervorming, een impact hebben gehad op de inwoners van de Lage Landen. Als een banneling die moest omgaan met de grillen van het lot tijdens een burgeroorlog, is Heuterus in staat om ons een glimp te kunnen geven van de psychologische en emotionele ontworteling die hij moest ondergaan. Tot slot kan een analyse van zijn individuele situatie een betere inkijk geven in hoe de inwoners van de Lage Landen de Opstand algemeen percipieerden en ervoeren.