Het vastgoed/financieel complex in Brazilië en Italië

In de nasleep van de recente mondiale financiële crisis werd de financialisering van de gebouwde omgeving een belangrijk thema. Het Real Estate/Financial Complex (REFCOM)-onderzoeksproject is er op gericht relaties tussen staat, vastgoed- en financiële sector in verschillende nationale en stedelijke contexten bloot te leggen (Aalbers, 2013). Dit doctoraat concentreert zich op twee nationale cases—Brazilië en Italië—waarvan de REFCOM’s in kaart worden gebracht en vervolgens geanalyseerd. Ook gaat het in op de stedelijke manifestatie van deze complexen door onderzoek te presenteren naar twee stedelijke ontwikkelingsprojecten: Porto Maravilha in Rio de Janeiro en CityLife in Milaan.
Brazilië en Italië vertonen nog duidelijke sporen van wat we een ‘traditionele vastgoedsector’ zouden kunnen noemen, dat wil zeggen vooral nationale en veelal door familie gerunde bouwbedrijven, beperkingen voor hypotheekverstrekking, kleine BBP/hypotheekratio’s en een hoog eigenwoningbezit. Dit doctoraat laat echter zien dat beide landen zichtbare sporen van een toenemende financialisering van de vastgoedsector vertonen. In Brazilië is de financialisering van de vastgoedsector waarneembaar na de oprichting van het Vastgoedfinancieringssysteem (SFI), dat nieuwe mechanismen en regulering introduceerde die bijdroegen aan een meer financieel gestuurde bouwsector. Ondertussen wordt ook in Italië de overgang naar een meer gefinancialiseerde gebouwde omgeving waargenomen, zichtbaar in de nieuwe strategieën van banken (de belangrijkste hypotheekverstrekkers) en de staat, die financiële prikkels en praktijken heeft gemobiliseerd in een poging om financiële problemen bij verschillende overheidsorganen te beteugelen.
Om inzicht te krijgen in de effecten en de uitingen van een steeds meer financieel geproduceerde gebouwde omgeving worden in dit doctoraat twee stedelijke ontwikkelingsprojecten geanalyseerd die de ingewikkelde relaties van beide REFCOM’s illustreren. Het Porto Maravilha-project in Rio de Janeiro is het grootste herontwikkelingsproject in Brazilië. Hoewel de beleidsinstrumenten die dit project ondersteunen eerder in een andere context zijn toegepast, hebben ze in Rio geleid tot een grotere interdependentie tussen staat (gemeentelijk, staats en federaal), vastgoed- en financiële sector. Het CityLife-project is bedoeld om de oude Expo-site van Milaan te herontwikkelen en een nieuwe kern van centraliteit te creëren buiten de centrum van de stad. Wat dit project uniek maakt, is dat het volledig privaat wordt ontwikkeld en beheerd door de verzekeringsmaatschappij Generali, die zich aangetrokken voelde tot het project omdat het hun Milanese investeringsportfolio wilde vervangen door nieuwere gebouwen. De dubbele rol van verzekeringsmaatschappij en projectontwikkelaar toont aan hoe vastgoed (en de stad in bredere zin) inderdaad simpelweg een andere beleggingscategorie is geworden (van Loon & Aalbers, 2017).
Dit proefschrift draagt bij aan een reeks van wetenschappelijke debatten. Ten eerste beantwoord het aan de vraag naar meer diverse cases van financialisering (Engelen, 2016; Fernandez & Aalbers, 2016; French, Leyshon, & Wainwright, 2011. De focus op een Latijns-Amerikaanse en een Zuid-Europese case draagt specifiek bij aan de ontwikkeling van de (semi-)perifere financialiseringsstudies, die proberen de paden en effecten te begrijpen van de gefinancialiseerde vastgoedontwikkeling buiten Noord-Amerika en West-Europa (Büdenbender, 2017 ; Lapavitsas & Powell, 2013; Patatouka, 2017; Rodrigues, Santos, & Teles, 2016). Ten tweede benadrukken de stedelijke hoofdstukken de verbanden tussen een neoliberale, gefinancialiseerde rationaliteit en de productie van de gebouwde omgeving, daarbij rakend aan een reeks debatten, in het bijzonder die met betrekking tot ondernemende, concurrerende en financieel-gestuurde strategieën van stadsbeheer (Harvey, 1989; Moulaert, Rodriguez, & Swyngedouw, 2005; Ponzini & Nastasi, 2011; Vainer, 2011). Planologische mechanismen die de financialisering van de gebouwde omgeving bevorderen, zoals Tax Increment Financing in de Verenigde Staten, zijn waarneembaar in verschillende landen en de ontwikkelingen in Rio de Janeiro en Milaan dragen ook bij aan de analyse van deze steeds vaker toegepaste planningsstrategieën (Fix, 2000; Teresa, 2016; Weber, 2010). De Stadsoperaties in Brazilië en de Geïntegreerde Interventies in Italië zijn mechanismen die financialisering van de stad bevorderen, daarbij aanhakend bij de literatuur literatuur die grond beschouwt als een financiële investering (Haila, 1988; Harvey, 1982). Tot slot resoneert de vergelijkende opbouw van dit proefschrift met de vraag naar meer vergelijkende studies die verder gaan dan Anglo-Amerikaanse cases en ook naar steden kijken, een behoefte die niet alleen is geïdentificeerd is in de financialiseringsliteratuur, maar ook in de stadsstudies in de brede zin (Kantor and Savitch, 2005; Peck, 2015; Robinson, 2010; Sanyal, 2005).