Van onafhankelijk magistraat tot rechter-bureaucraat: factor van rechtsstatelijke (des)integratie?

Zolang men voor het rechtszeker en rechtvaardig beslechten van geschillen beroep doet op mensen, verdient verdere investering in (een realistische inschatting van) de conditio humana volgehouden aanbeveling. Dit (voor juristen nogal atypisch) proefschrift wil aannemelijk maken dat (ook) Belgische rechters het niet onder de markt hebben. Daartoe ontwikkelen we enerzijds ‘fenomenologische’ argumenten - lees: verschijnselen en symptomen worden blootgelegd die in het oog springen wanneer men op een bedachtzaam gewilde manier tracht om de zgn. “judicial condition” in kaart te brengen -  en anderzijds gaan we iets (rechts)filosofischer in op redenen die aan de basis zouden kunnen liggen van de  toch wel bijzondere, allerminst vanzelfsprekende omstandigheden waaronder dames en heren “on the bench” zich van hun aanzienlijke verantwoordelijkheden moeten kwijten. Naast een juridisering van de sociale verhoudingen en een verrechterlijking van de politiek stellen we immers een bureaucratisering van de rechterlijke macht vast, met onverkwikkelijke gevolgen en zenuwachtigheid op het vlak van de (onder)scheiding en samenwerking der machten.

Om het geheel te rechtvaardigen bleken naast een uitgebreide problematisering ook een toelichting van de nogal ongebruikelijke methodologie aangewezen. We gebruikten immers geaggregeerde inzichten uit verschillende hulpwetenschappen, en de essayistische insteek met onvermijdelijke uitweidingen vereiste uitvoerige argumentering. Het tweede deel bevat commentaar op een viertal fenomenen, waaronder rechterlijke openhartigheid binnen en buiten de rechtbank en de opkomst van zgn. New Public Management-denken, en plaatst een en ander in breder verband. Het behoorlijk uitvoerig derde deel voert deze zaken dan terug op het nogal reductionistisch bevonden mensbeeld dat het “klassieke” rechtersbeeld (“bouche de la loi”) schraagt. Vrijewilskepticisme en radicaal-immanent secularisme (met collectivismen en etatismen als enigszins voorspelbare gevolgen) worden hier geduid, gelinkt aan de bestudeerde fenomenen uit het tweede deel, en vervolgens bekritiseerd.  

Rechters worden kortom van langsom meer gedwongen om op empathische wijze en in verstaanbare taal maatwerk te verrichten in een weinig voor de hand liggend maatschappelijk klimaat met een moeilijk loochenbare zingevingscrisis, een toenemend beroep op de overheid, voortdurende en soms zelfs gecultiveerde opaciteit en politieke correctheid en een bij nader toezien begrijpelijke radicalisering van allerlei soort. Een herziening van de taak (en omvang) van de overheid, van de rechtenopleiding en een vertrouwensbevorderende, haalbare openheid omtrent pertinente aspecten van de rechterlijke persoonlijkheid, zoals nu reeds het geval in het buitenland en met name in common-law-stelsels, zijn in dit opzicht warm aanbevolen.